Conferencistas
Augusto Soares da Silva
Perspetivação e (inter)subjetificação na variação e na mudança lexicais e gramaticais
Pretende-se mostrar a relevância e a regularidade da perspetivação conceptual e da (inter)subjetividade como processos de variação e de mudança tanto lexical como gramatical, com evidência empírica do português. A perspetivação é o processo de conceptualizar determinada entidade ou situação da realidade de perspetivas alternativas. Esta capacidade fundamental da cognição humana, sistematicamente explorada pela Gramática Cognitiva (Langacker 1991, 2008) sob a designação de “construal”, faz com que o significado de uma expressão linguística não se limite ao conteúdo referencial que designa e integre o modo particular como esse conteúdo é conceptualmente perspetivado. Subjetividade e intersubjetividade referem-se à perspetiva ou atitude do locutor e à coordenação cognitiva entre locutor e interlocutor, embora aqueles termos sejam utilizados em diversos sentidos. (Inter)subjetividade e os respetivos processos diacrónicos de subjetificaçãoe intersubjetificação têm ocupado um lugar central nas teorias funcionalista e cognitivista, em estudos tanto sincrónicos como diacrónicos, especialmente sobre a mudança semântica e a gramaticalização, destacando-se a abordagem pragmático-funcional de Traugott (2010, Traugott & Dasher 2002) e a abordagem cognitiva de Langacker (1991) e Verhagen (2005).
Revisitando algumas alternâncias sintáticas do português, nomeadamente a variação entre presença e ausência do clítico se em todas as construções de se no PB, construções relativas “pied-piping” e cortadoras no PE e complementação infinitiva e finita em português, mostraremos, através de métodos multifatoriais e multivariados de análise de corpus, que a escolha que o falante faz de uma das construções alternantes é determinada, para além de outros fatores (pragmático-discursivos, sociolinguísticos e processamento cognitivo), principalmente por diferenças semânticas de perspetivaçãoconceptual. Os mesmos fatores explicam as duas mudanças construcionais correspondentes por apagamento de elementos linguísticos no PB ao longo do século passado, designadamente a construção de se nulo e a construção relativa cortadora, como manifestações relevantes da estandardização divergente do PB em relação ao PE. Verbos percetivos e causativos na construção com complementação finita ilustram processos de (inter)subjetificação e outras mudanças determinadas por esta tendência geral para a (inter)subjetividade serão analisadas. Com base em dados da fenomenologia, neurociências e linguística cognitiva sobre a intersubjetividade da cognição corporizada e no princípio da ontologia social do significado, argumentar-se-á que o processo de perspetivação conceptual, constitutivo do significado linguístico, é inerentemente intersubjetivo e contextual, como os processos de variação e mudança estudados podem sugerir.
Augusto Soares da Silva é Professor Catedrático de Linguística da Faculdade de Filosofia e Ciências Sociais da Universidade Católica Portuguesa, em Braga. A sua investigação centra-se na semântica lexical, gramática e conceptualização, variação e mudança linguísticas na perspetiva da Linguística Cognitiva, adotando uma abordagem empírica, centrada no uso. Desenvolve também estudos sobre metáfora, ideologia e discursos dos media. É autor de mais de uma centena de artigos e vários livros sobre semântica cognitiva, polissemia, mudança semântica, metáfora e metonímia, gramática de construções, causalidade, pluricentrismo linguístico, variedades nacionais do português e relações entre linguagem, cognição e sociedade.
O seu livro O Mundo dos Sentidos em Português: Polissemia, Semântica e Cognição (Almedina, 2006) ganhou o Prémio Internacional de Linguística da Sociedade da Língua Portuguesa. Mais recentemente, organizou os livros Pluricentricity: Language Variation and Sociocognitive Dimensions (Berlin, De Gruyter, 2014) e Figurative Language: Intersubjectivity and Usage (Amsterdam, John Benjamins, 2021). Coordenou dois projetos de investigação de comparação entre o português europeu e o português brasileiro: CONDIV – convergência e divergência entre variedades nacionais do português (financiado pela Fundação para a Ciência e a Tecnologia) e conceptualização cultural das emoções (financiado pela Fundação Calouste Gulbenkian).
É membro da comissão científica de várias revistas nacionais e internacionais, bem como da Sociedade Europeia de Linguística e da Associação Internacional de Linguística Cognitiva. É diretor do Centro de Estudos Filosóficos e Humanísticos, financiado pela FCT, e coordenador da Licenciatura em Ciências da Comunicação, do Mestrado em Português Língua Estrangeira/Língua Segunda e do Doutoramento em Linguística.
Concepción Company Company
[Conferência cancelada]
Historia interna e historia externa en los procesos de cambio lingüístico. Un vínculo multiangular y complementario
En las últimas cinco décadas ha habido un gran enriquecimiento en la comprensión de las dinámicas del cambio gramatical, tanto desde el marco teórico de la gramaticalización, como desde los modelos de la estructura informativa, cuanto desde el enfoque de las tradiciones discursivas. Todos ellos han mostrado que la interacción de niveles de lengua, el contexto y los soportes textuales son condicionantes esenciales de la manifestación de la mayoría de los cambios.
Un tema prácticamente inexplorado en la lingüística histórica reciente es la relación entre historia interna, o gramática histórica, e historia externa, o historia de la lengua. Pareciera que desde el siglo pasado, a inicios de la década de los 80, con la aparición de la muy ampliada Historia de la lengua española de Lapesa, se hubiera agotado el diálogo entre ambos acercamientos, dando por hecho que la historia externa se circunscribe fundamentalmente a dos ámbitos: a) la relación entre historia de la literatura y lengua, y b) cambios históricos y culturales que impactan la lengua y su consignación en gramáticas y diccionarios (préstamos, neologismos, gramatización de construcciones y consignación de voces y acepciones), y dando por hecho que la gramática histórica y la historia de la lengua son disciplinas bastante separadas.
La hipótesis de este trabajo tiene dos aspectos. Uno, que la relación entre historia interna y externa es mucho más multiangular y complementaria de lo que tradicionalmente se ha considerado. Dos, que la historia externa opera como un factor último y totalmente determinante de la dirección, velocidad y generalización o no que alcance un proceso interno, a manera de una gota de agua que determina que el vaso se derrame o no y de qué manera se va a derramar. Es decir, la historia externa puede, y suele, constituir la explicación última de la manifestación diacrónica de numerosos cambios internos.
La evidencia empírica para mostrar la hipótesis son tres cambios de tres zonas gramaticales diferentes: a) la concatenación de complementos circunstanciales, un comportamiento general a toda la lengua española; b) la introducción y generalización de la preposición a con verbos de movimiento, voy a por agua, paso a por ti, exclusiva del español europeo, y c) la generalización de actos de habla convencionales, del tipo adiós y hola, también general a todo el español.
Concepción Company Company estudió la licenciatura en Lengua y Literaturas Hispánicas, así como la maestría y el doctorado en Lingüística en la Universidad Nacional Autónoma de México (UNAM).
Es autora de diez libros y editora de 30, además de haber escrito más de cien artículos y capítulos de libros en revistas y libros de arbitraje internacional.
Ha sido ponente plenarista en 25 congresos internacionales. Ha impartido cursos como profesora invitada en Alemania, Argentina, Austria, Costa Rica, España, Estados Unidos, Francia, Italia, Portugal y Uruguay.
Entre sus obras destacan La frase sustantiva en el español medieval. Cuatro cambios sintácticos (1991); Documentos lingüísticos de la Nueva España (1994); Léxico histórico del español de México, en coautoría con Chantal Melis (2002), y los siete tomos de la Sintaxis histórica de la lengua española: La frase verbal (2006), La frase nominal, (2009) y Adverbios, preposiciones y conjunciones. Relaciones Interoracionales (2014) —primera sintaxis histórica de una lengua romance—. Codirige, además, el Corpus Diacrónico y Diatópico del Español de América (cordiam) (www.cordiam.org), primer corpus electrónico que contiene sólo textos y documentos escritos en América.
Sus áreas de investigación son la filología, la ecdótica, la sintaxis histórica, la gramática histórica, la teoría del cambio lingüístico y la historia de la lengua española.
Desde 1990 codirige la revista Medievalia y es responsable de su colección «Publicaciones de Medievalia».
Es miembro emérito del Sistema Nacional de Investigadores, nivel máximo. Es miembro de los consejos editoriales de numerosas revistas internacionales, tales como Journal of Historical Linguistics, Revista de Filología Española, Nueva Revista de Filología Hispánica, Revista de Historia de la Lengua Española, Transactions of the Philological Society, Boletín de Filología.
Su trabajo ha merecido reconocimientos y premios diversos: de 2010 a 2020 fue miembro de la Junta de Gobierno de El Colegio de México. En 1992 recibió el Premio Universidad Nacional para Jóvenes Académicos. En 1995, el Premio Nacional de Lingüística Wigberto Jiménez Moreno, otorgado a su libro Documentos lingüísticos de la Nueva España. En 2012, el Premio Universidad Nacional en Investigación en Humanidades. En 2015 fue nombrada vicepresidenta de la Asociación Internacional de Historia de la Lengua Española. En 2016, fue nombrada Investigadora Emérita de la UNAM, emérito es el máximo honor que se concede a un académico activo en la UNAM. En 2018 se le otorgó la medalla al Mérito Universidad Veracruzana. En 2019 la Universidad de Guadalajara le concedió la Cátedra Latinoamericana “Julio Cortázar”. En 2019 le fue otorgado el Premio Nacional de Artes y Letras, máxima distinción que otorga el gobierno mexicano a un intelectual. En 2020 recibió el Premio Crónica 2020 en el área de Cultura. En 2021 le fue otorgado el Premio Internacional Menéndez Pelayo.
Es miembro de número de la Academia Mexicana de la Lengua desde 2005, institución de la que es directora adjunta desde 2019. Es miembro de El Colegio Nacional desde 2017.
web: http://www.concepcioncompany.com
Henrique Monteagudo
Novas achegas ao galego-português: Gramática Diacrónica e História da Língua (ss. XIII-XIV)
Desde as primeiras achegas á caracterización do galego-portugués ata a actualidade, déronse grandes avances tanto na cantidade e variedade de fontes accesibles canto no propio coñecemento dos seus aspectos lingüísticos. Sen dúbida, un fito fundamental nese progreso foi a publicación da Tese de doutoramento da Prof. Dra. Clarinza de Azevedo Maia, História do Galego-Português. Estudo linguístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI (com referência à situação do galego moderno), tanto polo que supuxo como ampliación das fontes e o rigor da súa edición canto pola novidosa abordaxe, a profundidade e a sistematicidade do seu estudo. De todos os xeitos, ata moi recentemente os avances no coñecemento lingüístico do galego-portugués non foron debidamente tidos en conta nas achegas á lingua da lírica trobadoresca e doutros textos literarios dos séculos XIII e XIV e, por tanto, inversamente, á hora de estudar o galego-portugués no seu conxunto tampouco se ten tido debidamente en conta a lingua da lírica (ou, mellor dito, as distintas variedades de lingua que testemuñan os cancioneiros trobadorescos e as Cantigas de Santa Maria, ou, se se prefire, a variación lingüística tal como aparece testemuñada nestas fontes). En traballos publicados nos últimos anos tense posto de relevo a oportunidade dunha consideración comparativa e integral duns e outros testemuños, que ofrece unha imaxe renovada da traxectoria histórica e da evolución diacrónica do galego-portugués nos séculos XIII-XIV, como tentaremos mostrar na nosa conferencia.
Catedrático de Filologias Galega e Portuguesa da Universidade de Santiago de Compostela, pesquisador do Instituto da Língua Galega e coordenador do Seminário de Sociolinguística da Real Academia Galega. Como investigador, tratou temas de história da língua e sociolinguística, e editou textos galegos de todas as épocas. Entre seus livros destacamos Historia social da lingua galega (1999, 2017), Letras primeiras. O Foral do Burgo de Caldelas, os primordios da lírica trobadoresca e a emerxencia do galego escrito (2008) De verbo a verbo. Documentos en galego anteriores a 1260 (2009, em colaboração) e O idioma galego baixo o franquismo: da resistencia á normalización (2021). Dirigiu o projeto “O proceso de normalización do idioma galego, 1980-2000” e é coautor de estudos como Lingua e sociedade en Galicia. A evolución sociolingüística 1992-2013 (2017). É editor ou co-editor científico de volumes como Estudios de Sociolingüística Galega (1995), Norma lingüística e variación (2005), Galego e Português Brasileiro: história, variação e mudança (2012), Ao sabor do texto. Estudos dedicados a Ivo Castro (2013), Contacto de linguas, hibridade, cambio (2013), O século de Xelmírez (2013), De Roma ata Lixboa. Estudos sobre os cancioneiros galego-portugueses, de Elsa Gonçalves (2016), Galicia no tempo de Afonso X (2021), e de números especiais de publicacións como LaborHistórico (nº 3, «Lingüística Galega. A Contribución do Instituto da Lingua Galega», 2017) e Journal of Medieval Iberian Studies (nº 14.3, «Medieval Galicia beyond the Camiño», 2022).
Entre os seus contributos mais recentes para a história da língua salientem-se “Variación scriptolingüística e tradición manuscrita da lírica trobadoresca: As variables <nh/n> e <ss/s>”, “Variación e cambio lingüístico no galego-portugués (séculos XIII-XIV): Os clíticos me / mi e lle / lhi e outras formas en <-e> final” (2019), “Para a analise grafematica da *Recompilación tardía (*Livro das cantigas)” (2020), “The emergence of the Galician language in administrative writing during the reign of Alfonso X (r. 1252–1284)” e “O «estrato tardío» da compilación trobadoresca. Subsidios para a súa delimitación e caracterización scriptolingüística” (2022). Em 2022 completou-se a sua edição dos cinco volumes do tratado inédito de Martin Sarmiento, De historia natural y todo género de erudición. Obra de 660 pliegos.
Johannes Kabatek
A obra de Clarinda de Azevedo Maia tem como um dos seus principais objetivos lançar luz sobre a história da língua portuguesa e contrariar especulações vagas com análises de dados abrangentes. Além disso, recorreu, em numerosos trabalhos, a teorias da sociolinguística e do contacto linguístico para obter descrições adequadas da história da língua.
Nesta linha, na nossa contribuição, tentaremos discutir, relativamente a diferentes casos da história da língua portuguesa, a distinção entre "variedades L1" e "variedades L2" que é comum nos estudos ingleses (Szmrecsanyi/Kortmann 2009) e certamente útil também para os estudos românicos.
As variedades L1 são aquelas que se caracterizam pela continuidade na transmissão de uma língua de geração em geração com pouco contacto (por exemplo, o inglês na Nova Inglaterra), enquanto as variedades L2 surgem da adoção de uma nova língua (por exemplo, no decurso da colonização) por uma população (ou uma parte dela, por exemplo, no caso do francês em partes de África). Existem numerosas gradações entre as duas formas linguísticas prototípicas.
Retomaremos ainda, partindo dessa distinção, a velha questão de saber até que ponto o português é “galego moçarabizado” ou “moçárabe galeguizado”. No entanto, a questão da relação entre L1 e L2 é também fundamental para outros casos, como o da génese do português no Brasil.
Referências:
Kortmann, Bernd/Bisang, Walter/Kabatek, Johannes (eds.) (em prep.): Spread of World Languages. An International Handbook, Berlin/Boston: De Gruyter.
Maia, Clarinda de Azevedo (1986): História do galego-português. Estado linguístico da Galiza e do Noroeste de Portugal desde o século XIII ao século XVI (com referência á situação do galego moderno), Coimbra: Instituto nacional de investigação científica.
Schon, Daniela (2013): Eine soziohistorische Typologie von Sprachwandel und Sprachvariation in der außereuropäischen Romania, Tese de doutoramento, Tübingen: Universidade de Tubinga.
Szmrecsanyi, Benedikt / Kortmann, Bernd (2009): The morphosyntax of varieties of English worldwide: A quantitative perspective. Lingua 119(11): 1643–1663.
Johannes Kabatek é catedrático de linguística ibero-românica e linguística românica comparada na Universidade de Zurique desde 2013, co-diretor do Centro de Estudos Latinoamericanos de Zurique, do Centro Language&Medicine Zurich e diretor do Centro Galego de Zurique; membro do Centro Zuriquês de Linguística (LiZZ) e do projeto colaborativo URPP Language and Space. É membro correspondente de la Real Academia Galega, da Real Academia Espanhola e da Academia Chilena de la Lengua. Em 2016 recebeu o título de doutor honoris causa pela Universidade de Suceava (Roménia). Desde 2012 é diretor da Revista Internacional de Lingüística Iberoamericana.
Depois dos estudos de filologia românica, ciências políticas e musicologia nas Universidades de Tubinga e Málaga foi professor ajudante nas universidades de Tubinga e de Paderborn.
Foi presidente de várias associações científicas e professor convidado em diversas universidades nos Estados Unidos, na América Latina, na Espanha e em Itália. Dirigiu vários projetos científicos nacionais e internacionais, entre outros, sobre tradições discursivas românicas, sobre determinação nominal, sobre a marca diferencial do objeto, sobre a obra de Eugênio Coseriu e sobre etimologia galega.
Tem mais de 150 publicações científicas dedicadas a diversas questões de linguística hispânica, ibero-românica, românica e geral: sintaxe histórica, linguística de corpus, língua e texto, teoria da mudança linguística, semântica, linguística variacional e sociolinguística, pragmática, contato de línguas, línguas da Espanha, literatura espanhola medieval e tradução, história do português e história do hispanismo.
A lista completa de publicações pode ver-se em http://www.rose.uzh.ch/de/seminar/personen/kabatek.html
Ramon Mariño Paz
Castelanismo e purismo descastelanizador nas denominacións dos primeiros cinco días da semana no galego do noso tempo
As fontes de estudo dispoñíbeis mostran que, desde a Idade Media ata os principios do século xx, en moitas das variedades diatópicas do galego utilizáronse as denominacións de orixe pagá para os dous primeiros días da semana (lunsou lus, martes) e as promovidas pola Igrexa católica para os tres seguintes (corta feira, quinta feira, sexta feira). Polo contrario, noutras modalidades territoriais consolidouse o uso dos nomes de inspiración pagá para os cinco días (luns ou lus, martes, mércores ou mércoles, xoves e vernes ou venres). A progresiva intensificación do influxo castelanizante que se viviu a partir de finais do século xix produciu un rápido incremento do uso dos castelanismos miércoles, jueves e viernes, sobre todo a custa das denominacións por feiras, e un éxito máis limitado de lunes. O estándar impulsado como consecuencia da declaración do galego como lingua cooficial de Galicia no Estatuto de Autonomía de 1981, que ten no purismo descastelanizador un dos seus principios básicos, promocionou a recuperación das tradicionais denominacións de orixe pagá, mais non sen admitir tamén, como alternativa admisíbel, os nomes que compartimos co portugués. Nesta exposición presentarei este conflito de tendencias e reflexionarei sobre a maneira en que o purismo funciona como motivación para a mudanza no actual contexto de reorientación da secular diglosia social que estamos a vivir en Galicia.
Ramon Mariño Paz é catedrático da Área de Filoloxías Galega e Portuguesa da Universidade de Santiago de Compostela e membro do grupo de investigación Filoloxía e Lingüística Galega da mesma institución. En unión con María José Rodríguez Espiñeira codirixiu a revista Verba (Anuario Galego de Filoloxía) entre 2011 e 2021. Os campos en que se centra a súa actividade investigadora son os da historia social da lingua galega, a fonética e a morfoloxía históricas da lingua galega e edición de textos galegos posmedievais. Pronunciou conferencias e impartiu cursos de diverso tipo nas universidades da Coruña, Vigo, Braga, Porto, Lisboa, Salamanca, León, Cáceres, Granada, Complutense de Madrid, Oviedo, Zaragoza, Chile, Perugia ou Montpellier.
Principais publicacións
Monografías
- Ramón Mariño Paz (1998): Historia da lingua galega. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
- Ramón Mariño Paz (2001): Eladio Rodríguez a e cultura galega. Santiago de Compostela: Sotelo Blanco.
- Ramón Mariño Paz (2003): O idioma galego no limiar da súa renacenza. Estudo lingüístico de textos pregaleguistas. Monografía 2 da Revista Galega de Filoloxía. Universidade da Coruña.
- Ramón Mariño Paz (2008): Historia de la lengua gallega. München: Lincom GmbH.
- Ramón Mariño Paz (2017): Fonética e fonoloxía históricas da lingua galega. Vigo: Edicións Xerais de Galicia.
Edición de obras colectivas
- Ramón Mariño Paz / Xosé Ramón Barreiro Fernández / Rosa Aneiros Díaz (2008): Papés d’emprenta condenada. A escrita galega entre 1797 e 1846 (I). Edición dos textos, fichas introdutorias e notas de Ramón Mariño Paz. Notas histórico-biográficas de X. R. Barreiro Fernández. Coordinadora da edición: Rosa Aneiros Díaz. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.
- Ramón Mariño Paz (ed.) (2012): Papés d’emprenta condenada (II). Lingua galega e comunicación nos inicios da Idade Contemporánea. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega / Instituto da Lingua Galega.
- Mar Campos Souto / Ramón Mariño [Paz] / José Ignacio Pérez Pascual / Antonio Rifón (eds.) (2012): “Assí como es de suso dicho”. Estudios de morfología y léxico en homenaje a Jesús Pena. San Millán de la Cogolla: Cilengua.
- Ramón Mariño Paz / Xavier Varela Barreiro (eds.) (2015): Lingüística histórica e edición de textos galegos medievais. Anexo 73 de Verba (Anuario Galego de Filoloxía). Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela.
- Ramón Mariño Paz / Xavier Varela Barreiro (eds.) (2016): A lingua galega no solpor medieval. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega.
Outras obras
- Fr. Martín Sarmiento (1995): Coloquio de vintecatro galegos rústicos. Edición de Ramón Mariño Paz. Santiago de Compostela: Consello da Cultura Galega, 354 pp. [“Estudio introductorio”: pp. 7-102].
- Ramón Mariño Paz (2002): “A desnasalización vocálica no galego medieval”, Verba 29, pp. 71-118.
- Ramón Mariño Paz (2002/2003): “18th century linguistic mentality and the history of the Galician language”, Estudios de sociolingüística 3, 2 (2002) & 4 (1) (2003), pp. 1-41.
- Ramón Mariño Paz (2005): “Cronoloxía da desaparición dos participios verbais terminados en –udo en fontes galegas medievais”, en Graça M. Rio-Torto et alii (coords.): Estudos em Homenagem ao Professor Doutor Mário Vilela. Universidade do Porto, vol. 2, pp. 795-809.
- Ramón Mariño Paz (2005): “La culture écrite de la langue galicienne pendant l’époque pré-galicianiste”, en Carmen Alén Garabato (coord.): L’éveil des nationalités et les revendications linguistiques en Europe (1830-1930). [Université Montpellier III, 2-3 juin 2005]. Paris: L’Harmattan, pp. 193-219.
- Ramón Mariño Paz (2008): “O purismo e a estandarización como factores condicionantes da mudanza lingüística. O caso dos plurais dos nomes polisílabos agudos terminados en /-l/ no singular no galego contemporáneo”, Linguística. Revista de Estudos Linguísticos da Universidade do Porto, vol. III, nº 1, pp. 155-176.
- Ramón Mariño Paz (2009): “A vogal /i/ en posición átona final de palabra no galego medieval”, Revista de Filología Románica 26, pp. 71-98.
- Ramón Mariño Paz (2013): “O sufixo número-persoal da P2 do pretérito de indicativo no galego medieval”, en R. Álvarez et alii (eds.): Ao sabor do texto. Estudos dedicados a Ivo Castro. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, pp. 355-368.
- Ramón Mariño Paz (2018): “Hipercorrección y castellanismo en las leyendas de las miniaturas de los códices T y F de las Cantigas de Santa María”, Estudis Romànics 40, pp. 37-57.
- Ramón Mariño Paz (2018): “Literatura en galego e mecenado na Idade Media”, en Alexandre Rodríguez Guerra / Xosé Bieito Arias Freixedo (eds.): The Vindel Parchment and Martin Codax / O Pergamiño Vindel e Martin Codax. The Golden Age of Medieval Galician Poetry / O esplendor da poesía galega medieval. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins Publishing Company, pp. 103-117.
- Ramón Mariño Paz (2019): “Normas de la escritura en gallego entre la Edad Media y el siglo XVII”, en Viorica Codita (ed.) / Eugenio Bustos Gisbert (coord.) / Juan Pedro Sánchez Méndez (coord.): La configuración histórica de las normas del castellano. Valencia: Tirant lo Blanch, pp. 163-192.
- Ramón Mariño Paz / Ricardo Pichel (2019): “Apócope extrema e influencia castellanizante en la prosa gallega del siglo XIV”, Estudis Romànics 41, pp. 7-39.
- Ramón Mariño Paz (2020): “O uso escrito do romance nos reinos de Afonso X o Sabio e no reino de Portugal desde o século XII ata finais do XIII. Estado da cuestión”, LaborHistórico, v. 6, n. 1, pp. 246-271.
- Ramón Mariño Paz (2020): “Forma e función do sufixo -bel / -ble (< lat. -BLIS) no galego posmedieval”, Madrygal (Revista de Estudios Gallegos) 23, pp. 233-253
- Ramón Mariño Paz (2020): “O uso escrito do romance nos reinos de Afonso X o Sabio e no reino de Portugal desde o século XII ata finais do XIII. Estado da cuestión”, LaborHistórico, vol. 6, n. 1, pp. 246-271.
- Ramón Mariño Paz (2022): “O portugués e o galego no discurso lingüístico de Bernardo de Aldrete (1560-1641)”, en Ricardo Pichel (ed.): ”Tenh'eu que mi fez el i mui gram bem”. Escritos sobre cultura escrita medieval dedicados a Harvey L. Sharrer. Madrid: Sílex, pp. 327-356.





